بررسی شگردهای هیچانه ها در ادبیات کودک ایران

هیچانه ها گونه ای از ادبیات کودک به شمار می روند که در گذر زمان نه ارزش خود را از دست داده اند و نه به فراموشی سپرده شده اند و همواره لذت بخش و شادی آفرین بوده اند. به راستی اسباب ماندگاری آنها در چیست که اینگونه جاودانه شده اند و هرگز کهنگی ای در آنها حس نمی شود و با همه ی نسل ها و سنین مختلف ارتباط برقرار می کنند؟ پژوهش پیش رو به معرفی هیچانه های فارسی و بررسی ویژگی ها و شگردهای این گونه ی ادبی که موجب پایداری، جذابیت و فراگیری آنها در میان کودکان شده است، می پردازد. این پژوهش، پژوهشی کیفی است و در آن از روش تحلیل محتوای قیاسی- استقرایی میرینگ (2000)استفاده شده است. برای این کار در شاخه ی شعر، نمونه های معاصر از کتاب هیچ هیچ هیچانه(1389) و نمونه های عامیانه از میان ترانه های بچه ها در کتاب فرهنگ عامیانه ی مردم ایران (1346) انتخاب شده است و در شاخه ی داستان نیز آن دسته از افسانه های عامیانه ی طبقه بندی شده از سوی خسرونژاد (1389) که در بررسی پژوهشگر با ویژگی های هیچانی همخوانی داشته اند، به کار گرفته شده است. بررسی ها نشان داد که هیچانه های فارسی بیشتر در بند فرم و ساختار زبانی هستند. همچنین هیچانه ها چه داستان و چه شعر، بنیادی ترین و ابتدایی ترین ویژگی های شعر کودک را -که در سازه های زبان و موسیقی نهفته است- به همراه دارند. چراکه بهترین شیوه ی ارتباط زبانی با مخاطب خردسال، بهره گیری از موسیقی است. ویژگی برجسته ی داستان های هیچانی نیز همین نزدیکی و آمیختگی آنها با زبان شعری است. می توان گفت هیچانه ها الفبای شعر کودک هستند زیرا تمامی ویژگی هایی که سبب گیرایی شعر برای کودکان می شود، ابتدا در هیچانه ها وجود دارد. بدین ترتیب هیچانه سبکی ویژه در ادبیات کودک است که ریشه در ادب شفاهی و ترانه ها و متل های عامه دارد. این نوع ادبی با بهره گیری از امکانات موسیقایی و سازه های زبانی همچون توازن های آوایی و واژگانی، به قصد سرگرمی و لذت آفرینی به وجود می آید و جوهره ی آن را معناگریزی، عادت شکنی، تناقض و تمرکززدایی تشکیل می دهد. آنچه در هیچانه ها نقشی برجسته دارد، مجموعه ویژگی هایی است که - تمرکززدایی یا به بیانی بهتر- نوسان میان تمرکزگرایی و تمرکززدایی را ایجاد می کنند. فضای هیچانه ها بیشتر بر بازی گونگی و لذت بخشی استوار است؛ بنابراین جلوه گاهی برای پرورش ذهن و خلاقیت کودک و زبان آموزی هستند؛ به همین دلیل برای کودکان خردسال مناسب اند. در نگاهی کلی به شعرها و داستان های مورد بررسی می توان آنها را از نظر کیفیت هیچانگی، درجه بندی و به دسته های زبان ْهیچانی، معناهیچانی و هیچانه ی محض تقسیم نمود.